اسم هیالورونیک اسید امروزه به عنوان یک فیلر زیبایی به مراتب به گوش ما می‌رسد، اما شاید بسیاری از ما ندانیم که هیالورونیک اسید یک مولکول طبیعی و ضروری در بدن انسان است که نقش‌های حیاتی در سلامتی و عملکرد بافت‌ها ایفا می‌کند. بدون هیالورونیک اسید ما نمی‌توانیم به سادگی حرکت کنیم، زیرا این ماده بخش مهمی از مایع سینوویال مفاصل است و مانند یک روان‌کننده طبیعی از ساییدگی استخوان‌ها جلوگیری می‌کند. ما نمی‌توانیم به‌درستی ببینیم، زیرا هیالورونیک اسید بخش عمده‌ای از ساختار زجاجیه داخل چشم را تشکیل می‌دهد و به حفظ شکل و عملکرد آن کمک می‌کند. حتی در دوران بارداری، وجود هیالورونیک اسید ضروری است، زیرا این مولکول در تشکیل ماتریکس خارج‌سلولی و محیط محافظ جنین نقش دارد و به رشد و ترمیم بافت‌ها کمک می‌کند. امروزه کاربرد درمانی و زیبایی هیالورونیک اسید از تزریق‌های مفصلی برای کنترل درد آرتروز تا فیلرهای پوستی جهت جوانسازی و حجم‌دهی، همه بر پایه همین ویژگی‌های بیولوژیکی و سازگاری طبیعی آن با بدن است.
هیالورونیک اسید چیست؟
هیالورونیک اسید (Hyaluronic acid؛ که به اختصار HA نیز نامیده می‌شود) یک گلیکوزآمینوگلیکان خطی و غیرسولفاته است که از واحدهای تکراری دی‌ساکارید N-استیل‌گلوکوزآمین و D-گلوکورونیک اسید از طریق پیوندهای گلیکوزیدی β-1,4 و β-1,3 تشکیل شده است. این پلی‌ساکارید آنیونی در شرایط فیزیولوژیک به‌صورت نمک سدیم (هیالورونان یا سدیم هیالورونات) وجود دارد و یکی از اجزای اصلی ماتریکس خارج‌سلولی بافت همبند، به‌ویژه در پوست، مایع سینوویال، بندناف و زجاجیه چشم است. برخلاف سایر گلیکوزآمینوگلیکان‌ها، هیالورونیک اسید فاقد گروه‌های سولفات و فاقد اتصال کووالانسی به پروتئین‌های هسته‌ای (پروتئوگلیکان) است و به‌صورت آزاد و با وزن مولکولی بسیار بالا (۱۰⁵ تا ۱۰⁷ دالتون) در فضای خارج‌سلولی حضور دارد.
ویژگی برجستهٔ ساختاری هیالورونیک اسید، ظرفیت بالای هیدراتاسیون آن است؛ هر گرم از این پلی‌ساکارید قادر است تا ۱۰۰۰ برابر وزن خود (معادل ۶ لیتر) آب را از طریق پیوندهای هیدروژنی و اثرات اسمزی به دام اندازد و شبکه‌ای ویسکوالاستیک و ژل‌مانند ایجاد کند. این خاصیت منحصربه‌فرد، هیالورونیک اسید را به عامل اصلی حفظ حجم، فشار تورژسانس بافتی، حمل مواد مغذی و تنظیم مهاجرت سلولی تبدیل کرده است. در بدن انسان بالغ حدود ۱۵ گرم هیالورونیک اسید وجود دارد که یک‌سوم آن روزانه توسط آنزیم‌های هیالورونیداز، β-گلوکورونیداز و β-N-استیل‌گلوکوزآمینیداز تخریب و دوباره سنتز می‌شود؛ این چرخهٔ سریع نشان‌دهندهٔ نقش حیاتی و پویای آن در هموستاز بافتی است.
محل سنتز و توزیع هیالورونیک اسید در بدن انسان
هیالورونیک اسید در بدن انسان به‌صورت درون‌زاد (endogenous) توسط آنزیم‌های هیالورونان‌سنتاز (HAS) سنتز می‌شود. سه ایزوفرم اصلی این آنزیم وجود دارد:
- HAS1 و HAS2 → زنجیره‌های با وزن مولکولی بسیار بالا (>۲×۱۰⁶ دالتون) تولید می‌کنند و عمدتاً مسئول خاصیت ویسکوالاستیک و هیدراتاسیون هستند.
- HAS3 → زنجیره‌های کوتاه‌تر (≤۵×۱۰⁵ دالتون) تولید می‌کند که بیشتر نقش سیگنالینگ التهابی و آنژیوژنز دارند.
محل‌های اصلی سنتز هیالورونیک اسید:
- فیبروبلاست‌های درم پوست (بزرگ‌ترین مخزن؛ حدود ۵۰٪ کل هیالورونیک اسید بدن)
- کندروسیت‌های غضروف مفصلی و سلول‌های سینوویال نوع B در غشای سینوویال
- سلول‌های اپیتلیال قرنیه، زجاجیه چشم و بندناف
- کراتینوسیت‌های اپیدرم (به مقدار کمتر و عمدتاً زنجیره‌های کوتاه)
- سلول‌های اندوتلیال عروقی و سلول‌های عضله صاف در برخی بافت‌ها
هیالورونیک اسید برخلاف بسیاری از ماکرومولکول‌ها «ذخیره» نمی‌شود؛ بلکه به‌صورت مستقیم در فضای خارج‌سلولی ترشح شده و در همان محل مصرف می‌گردد. مهم‌ترین محل‌های تجمع و حضور پایدار آن عبارتند از:
- پوست (درم): حدود ۷–۸ گرم (۵۰٪ کل بدن)
- مایع سینوویال مفاصل: غلظت ۱–۴ میلی‌گرم بر میلی‌لیتر
- زجاجیه چشم: غلظت حدود ۰٫۲ میلی‌گرم بر میلی‌لیتر (۹۸٪ حجم زجاجیه را آب + هیالورونیک اسید تشکیل می‌دهد)
- بندناف (Wharton’s jelly): غلظت بسیار بالا (تا ۱۰ میلی‌گرم بر میلی‌لیتر)
- مایع آمنیوتیک (در دوران جنینی)
نیم‌عمر هیالورونیک اسید در پوست ۱–۲ روز، در اپیدرم کمتر از یک روز، و در غضروف و زجاجیه چندین هفته تا ماه است. این تفاوت به‌دلیل سرعت متفاوت فعالیت آنزیم‌های تخریب‌کننده (هیالورونیدازها) در بافت‌های مختلف است.
بنابراین هیالورونیک اسید یک مولکول «جریان‌دار» است که به‌طور مداوم در محل نیاز سنتز شده، در ماتریکس خارج‌سلولی همان بافت توزیع می‌شود و پس از انجام وظیفه به‌سرعت متابولیزه می‌گردد؛ هیچ مخزن ذخیره‌ای مرکزی یا انبار درون‌سلولی برای آن وجود ندارد.
آیا بدن می‌تواند هیالورونیک اسید را از منابع خارجی دریافت کند؟
یکی از پرسش‌های بسیار رایج در میان افرادی که به سلامت پوست و مفاصل خود اهمیت می‌دهند این است که آیا مصرف خوراکی یا موضعی هیالورونیک اسید واقعاً تأثیری بر مقدار این ماده در بدن دارد یا صرفاً یک ادعای تجاری است. پاسخ علمی به این پرسش در سال‌های اخیر به‌طور کامل روشن شده و نتایج تحقیقات بالینی متعدد، تصویر دقیق و قابل اعتمادی ارائه می‌دهند.
هیالورونیک اسید مولکولی بسیار بزرگ و آب‌دوست است. وزن مولکولی طبیعی آن در بدن انسان معمولاً بین ۲ تا ۷ میلیون دالتون است. چنین مولکول بزرگی اصولاً نمی‌تواند از دیواره روده یا از لایه شاخی پوست سالم عبور کند و به‌صورت دست‌نخورده وارد جریان خون یا درم شود. بنابراین، وقتی هیالورونیک اسید را به‌صورت قرص، کپسول یا حتی سرم پوستی مصرف می‌کنیم، بدن دقیقاً همان مولکول عظیم موجود در پوست و مفاصل ما را دریافت نمی‌کند، بلکه ابتدا آن را تجزیه و سپس از قطعات کوچک آن به‌عنوان سیگنال استفاده می‌کند.
در دستگاه گوارش، هیالورونیک اسید خوراکی تحت تأثیر آنزیم‌های هیالورونیداز بزاق، معده و روده کوچک و همچنین باکتری‌های روده بزرگ به الیگوساکاریدهای ۴ تا ۱۰ قندی و حتی دی‌ساکاریدها و مونوساکاریدها شکسته می‌شود. این قطعات کوچک از طریق مکانیسم‌های انتقال فعال سدیم-وابسته و انتشار تسهیل‌شده از انتروسیت‌های روده باریک جذب خون می‌گردند و به کبد و سپس به گردش خون سیستمیک می‌رسند. مطالعات فارماکوکینتیک نشان داده‌اند که پس از مصرف یک دوز ۲۴۰ میلی‌گرمی هیالورونیک اسید با وزن مولکولی متوسط (حدود ۳۰۰ کیلودالتون)، غلظت الیگوساکاریدهای هیالورونیک اسید در پلاسما طی ۴ تا ۶ ساعت به‌طور قابل‌توجهی افزایش می‌یابد.
نکته کلیدی اینجاست که این قطعات کوچک جذب‌شده دیگر نقش ساختمانی ندارند، بلکه نقش سیگنال‌دهی ایفا می‌کنند. آن‌ها به گیرنده‌های CD44 و RHAMM روی سطح فیبروبلاست‌های پوست، کندروسیت‌های غضروف و سلول‌های سینوویال متصل می‌شوند و بیان ژن‌های HAS1، HAS2 و HAS3 را فعال می‌کنند. در نتیجه، بدن خود فرد شروع به تولید بیشتر هیالورونیک اسید با وزن مولکولی بالا و کاملاً طبیعی می‌کند. به همین دلیل است که در کارآزمایی‌های بالینی تصادفی و دوسوکور که بین سال‌های ۲۰۱۴ تا ۲۰۲۴ انجام شده‌اند، مصرف مداوم ۱۲۰ تا ۲۴۰ میلی‌گرم هیالورونیک اسید خوراکی به مدت ۸ تا ۱۲ هفته منجر به نتایج زیر شده است:
- افزایش معنی‌دار رطوبت پوست (اندازه‌گیری شده با کورنئومتر) تا ۲۴٪
- بهبود الاستیسیته پوست (اندازه‌گیری شده با کاتیومتر) تا ۱۸٪
- کاهش عمق چروک‌های سطحی (اندازه‌گیری شده با پرایموس) تا ۲۰٪
- افزایش غلظت هیالورونیک اسید در لایه درم (تأیید شده با بیوپسی و رنگ‌آمیزی اختصاصی)
- کاهش درد و بهبود عملکرد مفاصل در بیماران مبتلا به استئوآرتریت خفیف تا متوسط
در مورد محصولات موضعی وضعیت متفاوت است. هیالورونیک اسید با وزن مولکولی بالا (بیش از ۵۰۰ کیلودالتون) که در اکثر کرم‌ها و سرم‌های معمولی وجود دارد، به‌طور کامل در لایه شاخی باقی می‌ماند و صرفاً یک لایه مرطوب‌کننده و فیلم‌ساز روی سطح پوست ایجاد می‌کند. این اثر مفید است، اما موقتی و سطحی است. تنها فرم‌های بسیار کم‌وزن (کمتر از ۵۰ کیلودالتون)، هیدرولیزشده یا نانوکپسوله‌شده قادرند تا حد محدودی به لایه‌های زنده اپیدرم نفوذ کنند و اثر مشابه (هرچند بسیار ضعیف‌تر) مکمل‌های خوراکی داشته باشند.
از نظر منابع غذایی نیز باید گفت که هیچ غذای روزمره‌ای منبع غنی و قابل‌توجه هیالورونیک اسید نیست. بالاترین مقدار در سوپ غلیظ استخوان، شانه مرغ، گردن مرغ و برخی اندام‌های داخلی حیوانات یافت می‌شود، اما حتی در این موارد نیز پس از پخت، مولکول به قطعات کوچک تبدیل می‌شود و اثر آن بسیار ناچیزتر از مکمل‌های استانداردشده است.
بنابراین، نتیجه‌گیری علمی قطعی این است که هیالورونیک اسید به‌صورت مولکول کامل و دست‌نخورده از منابع خارجی جذب نمی‌شود، اما مصرف منظم و طولانی‌مدت مکمل‌های خوراکی با دوز و وزن مولکولی مناسب، از طریق مکانیسم سیگنالینگ درون‌زاد، تولید طبیعی هیالورونیک اسید در پوست، مفاصل و سایر بافت‌ها را به‌طور قابل‌توجه و قابل‌اندازه‌گیری افزایش می‌دهد. این موضوع نه تنها در صدها مقاله علمی تأیید شده، بلکه در ژاپن، کره جنوبی و چندین کشور اروپایی به‌عنوان یک ماده غذایی-دارویی (Food for Specified Health Uses) به رسمیت شناخته شده است.
هیالورونیک اسید طبیعی بدن:
